Umagang-umaga sina Tiya Flora at Felicidad ay nagtungo sa simbahan upang magsimba.
Pagkatapos na pagkatapos ng misa, nagyaya na si Felicidad sa pag-uwi. Takang-taka si Tiya Flora kung bakit nagmamadali si Felicidad, galing ito sa kumbento kaya inaasahan ni Tiya Flora na dapat lamang matulad si Felicidad sa isang mongha.
Habang may kasabay na lumalakad palabas ng simbahan, sinabi ni Tiya Flora na tila nangangaral, "Katatapos lang ng misa ay nagyaya ka na. Bakit ka naiinip sa loob ng simbahan?"
Nasabi na lamang ni Felicidad sa sarili, "Patawarin ako ng Diyos, alam ng Diyos ang damdamin ng isang dalagang tulad ko. Anong malay ninyo sa niloloob ng isang dalagang tulad ko?"
Pagkatapos mag-agahan, wari'y naiinip si Felicidad na may hinihintay. Abala ang kanyang isap sa kung anong bagay. Iniisip niya ang tahimik na buhay sa kumbento. Parang ibig niyang magalit kung dumaraan ang alin mang sasakyan ay makalagpas iyon nang hindi humihinto.
Si Gobernador Gregorio ay parang abala sa pagsusuri ng kung anu-anong mga papeles. Napansin niya si Felicidad at nagwika, "Tama siguro ang sinabi sa iyo ng doktor, anak, mukha ka ngang maysakit. Namumutla ka. Dapat siguro'y magbakasyon ka muna."
Hindi nakasagot si Felicidad. Namula lang ang kanyang mukha.
Muling nagsalita si Gobernador Gregorio, "Huwag ka nang bumalik sa kumbento, anak, bumalik na lang kayo ng tiya mo roon upang kunin ang mga gamit mo at makapagpaalam sa iyong mga kaibigan."
Nang marinig ang sinabi ng ama, hindi nakasagot si Felicidad, hindi mawari ang kanyang nararamdaman.
Ipinagpatuloy ng ama ang pagsasalita, "Pagkaraan ng ilang araw, pagkatapos mong maihanda ang iyong mga damit ay dito ka na lamang sa bahay."
"Mas mabuti nga kung ganoon, maaari ka namang magburda o magpinta dito sa bahay."
Yayakapin sana ni Felicidad si Tiya Flora sa naging mungkahi nito, subalit napansin niya ang paghinto ng isang kalesa na sakay si Francisco.
"Si Don Francisco!" ang sigaw ni Gobernador Gregorio nang nakita ang dumating.
Nang pumapanhik na si Francisco pumasok sa silid si Felicidad at isinara ang pintuan. Idinikit niya ang taynga sa dahon ng pinto at sumilip sa butas ng susian. Naglambitin siya sa leeg ng tiyahin nang ito'y pumasok sa silid, upang ipakita ang labis na kaligayahan.
"Batang ito, anong nangyari sayo? Sige, labasin mo na siya," halos maiyak si Tiya Flora sa pakikigalak sa pamangkin.
"Mag-ayos ka na, huwag mo siyang paghintayin nang matagal."
Ganoon na lamang ang katuwaan sa mga mukha nina Felicidad at Francisco nang sila'y magkaharap. Matagal na panahon din silang hindi nagkita.
"Doon kayo pumuwesto sa lugar na nakikita ng mga kapitbahay," ang sigaw ni Tiya Flora.
"Naalaala mo kaya ako? Sa dami ng mga lungsod at magagandang dalagang nakita mo sa iyong paglalakbay ay naalaala mo kaya ako?" nakasimangot na sinabi ni Felicidad.
"Imposible kitang malimot, Felicidad. Hindi ko maaaring malimutan ang gabing iyon. Nang gabing iyon nang ako'y iyong lapitan samantalang iniiyakan ko ang bangkay ng aking ina. Natatandaan mo ba, nang hawak ko ang iyong kamay? Hinawakan ko rin ang kamay ng aking ina. Sumumpa na ikaw ay aking mamahalin. Paliligayahin kita kahit na paanong paraan at ngayon ay inuulit ko ang sumpang iyon."
"Ang alaala mo ay hindi napawalay sa akin kahit sandali, kasama ko iyan sa lahat ng aking mga paglakad, Felicidad."
"Maging sa pagtulog ay kasama kita. Lagi na'y namamalas kita sa aking panaginip."
"Sa lahat ng lugar na nararating ko, ang iyong alaala ay hindi napawalay sa akin. Imposibleng hindi kita maalala. Sagisag ka ng dalawang bansang mahal sa akin, ang Pilipinas at ang Paris. Kung ano ang pagmamahal ko sa dalawang lupaing ito ay siyang pagmamahal ko sa'yo."
Magiliw na sumagot si Felicidad, "Ako'y hindi nakapgbiyaheng tulad mo. Wala akong kundi ang San Lorenzo pero mula noong tayo'y maghiwalay at pumasok ng kumbento, hindi kita nalimot. Hindi kita nalimot kahit na ipinag-utos ng aking padre kumpesor na limutin kita, hindi ko magawa. Naalala ko ang ating kamusmusan, ang ating paglalaro at pagkakagalit minsan."
"Naalala ko ng minsan tayo'y naglalakad pauwi, kainitan pa ng araw noon. Nanguha ako ng mga dahon ng sambong, ipinalagay ko sa iyong sombrero para hindi mainit ang iyong ulo at nang hindi iyon sumakit."
Napangiti si Francisco, binuksan ang dala niyang kalupi at may inilabas na nakabalot na papel na namumula na sa kalumaan.
"Ano ito?" Iniabot ni Francisco ang bilot ng papel matapos buksan at lumitaw doon ang ilang dahon ng kung ano na nangingitim sa kalumaan at pagkatuyo pero naroon pa ang bango.
"Iyon pa ang iyong mga dahon ng sambong!" Nakangiti si Francisco. "Iyon lang naman ang alaala mo sa akin, di ba?"
Si Felicidad naman ang may dinukot sa tapat ng kanyang dibdib.
"Heto, sulat mo nang ikaw ag paalis."
"At ano ang sinabi ko sa sulat na iyan?" ang tanong ni Francisco.
"Puro kasinungalingan! Kung gusto mo'y babasahin ko sa iyo."
Itinaas ni Felicidad ang papel na pormang hindi makikita ni Francisco at sinimulan ang pagbabasa sa parteng gusto niyang umpisahan.
"Nais ng aking ama na ako ay umalis. Ayaw niyang pansinin ang aking pagtutol. Ako raw ay lalaki at dapat kong isipin ang aking tungkulin at ang aking hinaharap. Dapat ko raw pag-aralan ang karunungan ng buhay upang mapakinabangan ko raw iyon balang araw."
"Sabi pa ng aking ama kung naiintindihan ko raw siya. Magbibinata na ako'y umiiyak pa. Dinamdaman ko iyon at ipinagtapat na iniibig kita. Hindi nakakibo ang aking ama at nagtanong, "Sa palagay mo ba'y ikaw lang ang marunong umibig? Mahal kita anak at magdaramdam ako kung mawalay ka sa akin. Di pa nagtatagal na tayo'y naulila sa iyong ina. Ako ngayo'y patungo na sa pagtanda kailangan ko ang tulong ng isang kabataang tulad mo. Hindi ko alam kung magkikita pa tayo, ngunit may importante kang dapat isipin. Ang bukas ay naghihintay sa'yo pero sa akin ay namamaalam na. Ang pag-ibig mo ay nagsisimula pa lamang, ang akin ay nagwawakas na. Pero umiiyak ka at hindi nakapagtiis gayong ang pupuntahan mo'y ang bukas na napakahalaga para sa'yong bayan." Malungkot ang aking ama at kasabay ang pagluha. Niyakap ko siya at humingi ng tawad at sinasabi kong nakahanda na akong bumiyahe."
Napahinto si Felicidad sa pagbabasa nang mapansin niyang pabalik-balik sa harap niya si Francisco, balisa at namumutla.
"Bakit?" Nag-aalalang tanong ni Felicidad sa kanyang iniibig, "Ano ang nangyayari sayo?"
"Dahil sa iyo'y nalimutan ko ang lahat, Felicidad. May tungkulin nga pala akong dapat gampanan."
Sa sinabi ni Francisco ay hindi nakakibo si Felicidad.
"Sige na, umalis ka na't hindi kita pipigilan."
Inihatid ni Gobernador Gregorio si Francisco sa ibaba ng bahay samantalang si Felicidad ay pumasok sa silid dalanginan.
Tinungo ni Gobernador Gregorio si Felicidad sa silid dalanginan at ipinag-utos, "Anak, magtulos ka ng dalawang kandilang tigbebente singko. Isa sa Poong San Roque at ang isa sa Poong San Rafael, ang pintaksi ng mga manlalakbay para sa kaligtasan ni Francisco."
-kay gandang gunitain mga nangakaraang puno ng paggiliw.
Ang kalungkutang nadarama ni Francisco ay bahagyang naibsan habang ang karuwaheng kanyang sinasakyan ay naglalakbay sa isang bahagi ng magulong kalye ng San Lorenzo.Nakalilibang panoorin ang mga kalesang nagpaparoo't parito. Ang mga Pilipino, Europeo at iba pang dayuhan ay nakikilala lamang sa kanilang mga kasuotan. Hindi rin nakaligtas sa kanyang paningin amg naglalako ng iba't ibang prutas at kakanin. Ang mga karitong hila ng mga kalabaw at ng hilera ng mga tindahan ay mga alaalang muling nagpapasariwa ng kahapon.Napansin ni Francisco na wala pa ring pagbabago sa mga dating lansangan. Hindi pa rin ito nalalatagan ng bato. Kapag tag-init ang kalye ay punong-puno ng alikabok na naninikit sa balat at kung humahangin ito ay nagiging libreng pulbos na nagpapaubo at humihilam sa mga mata ng mga naglalakad. Kung umuulan, ito ay nagmimistulang ilug-ilugan. Kaya kaawa-awa ang mga nagdaraan dahil nagtitilamsikan ng marumi at nagpuputik na tubig.Habang binabagta
Si Francisco ay hindi nagkamali sa kanyang hinala na si Padre Ignacio, na sakay ng isang magarang sasakyang Victoria ay papunta kay Gobernador Gregorio. Pagbaba ni Padre Ignacio ay paalis naman sina Felicidad at Tiya Flora. "Mukhang may pupuntahan kayo," ang bati ni Padre Ignacio sa magtiya. "Kukunin po namin sa kumbento ang aking kagamitan," ang sagot ni Felicidad.Nabigla ang pari sa sagot ni Felicidad at pabulong sa sarili lamang sinabi, "Tingnan nating kung sino ang masusunod, kung sino ang higit na makapangyarihan!"Napansin ni Tiya Flora ang pabulong-bulong ni Padre Ignacio, kaya naisip niya."Siguro ay may sinasaulong sermon si Padre Ignacio," ang wika nito at inutusan si Felicidad."Sige sumakay ka na at tatanghaliin tayo."Tuluy-tuloy na pumanhik sa bahay ni Gobetnador Gregorio si Padre Ignacio. "Gregorio, may pag-uusapan tayong mahalaga sa iyong tanggapan," pasigaw at pagalit na sabi ni Padre Ignacio.Nang makita ang pari, ma
Ang bayan ng San Lorenzo ay saganang-sagana sa biyaya ng lupa, tulad ng tubo na ginagawang asukal, palay, kape, mga gulay at bungang-kahoy na ipinagbibili sa iba't-ibang bayan lalo na sa mga mapagsamantalang Instik. Ang bayan ay nasa baybay lawa na napapaikutan ng malawak na bukirin.Ang buong kabayanan ay tanaw sa simboryo ng simbahan ng San Lorenzo. Ang mga kabahayan ay nakatumpok sa pinakagitna ng malawak na kabukiran. Ang mga bahay ay karaniwang may pawid na bubong na sinalitan ng mga kabunegro, yero at tisa. Mula pa rin sa tuktok ng simbahan ay kitang-kita rin ang mala ahas na ilog sa gitna ng bukid na kumikinang sa tama ng sikat ng araw. Sa di kalayuan ay may isang dampa na nakatayo sa gilid ng isang talampas na nakabukod sa karamihan.Ang gubat sa gitna ng sakahang lupa ay kapansin-pansin para sa lahat. Ang mga puno rito ay masisinsin na malalaki at maliliit, kayat kahut ang sikat ng araw ay maramot na palaganapin ang liwanag sa loob ng gubat. Ang lugar ay pinan
Sa patuloy na pagsulong at paglaki ng bayan ng San Lorenzo, hindi kataka-takang lumitaw ang mga taong maghahari-harian at hahawak ng renda ng kapangyarihan.Sinu-sino ba ang mga ito?Si Don Lorenzo, masasabing pinakamayaman sa San Lorenzo. Kanya ang pinakamalawak na lupain. Siya ang takbuhan ng mga taong nagigipit. May mababang-loob at hindi mahilig sa kapangyarihan. Siya ay iginagalang at hindi naman kinatatakutan. Sa kabila nito, siya ay hindi kabilang sa makapangyarihan ng San Lorenzo.Si Gobernador Gregorio ay mayaman din. Nagkukusa nang sumasalubong sa kanya ang mga may utang at sila ay nagreregalo ng kung anu-ano sa hangad na magpalakas kay Goberanador Gregorio. Pinakamasarap na prutas ang inihahandog sa kanya. Kapag may nagustuhan si Gobernador Gregorio kahit ang magilas na kabayo, siya ay hindi nagdadalawang salita, tiyak na maipagkakaloob sa kanya. Sa kabila ng lahat, kung siya'y nakatalikod, siya ay pinagtatawanan at kung tawagin ay Sakrist
Tuwing unang araw ng Nobyembre, ipinagdiriwang ng sambayanang Pilipino ang Araw ng mga Patay o Todo Los Santos sa Espanyol. Ang kaugaliang paggalang at pagalala sa mga yumao ay atin nang nakagisnan.Sa gawing kanluran ng bayan ng San Lorenzo matatagpuan ang sementeryo. Ito ay nababakuran ng bato at kawayan. Ang landas patungo rito ay maalikabok kung tag-araw at matubig kung tag-ulan. Malaki ang loob ng sementeryo na may panandang isang malaking krus na kahoy na makikita sa pinakagitna ng libingan. Nakasulat ang hindi na halos mabasang INRI sa isang yerong niyupi ng bagyo sa pinakatuktok ng krus.Ang loob ng libingan ay nagsisilbing galaan ng mga alagang hayop tulad ng manok, bibe, baboy o kalabawa. Pero nang araw na iyon ang mga galang hayop ay binulabog ng dalawang lalaki. Ang isa sa mga lalaki ay hindi mapalagay. Tumatagaktak ang kanyang pawis, walang tigil ang paghithit sa kangang sigarilyo habang dura nang dura. Binabantayan niya ang kanyang kasama na k
Huminto ang isang karwahe sa tapat ng libingan, bumaba si Francisco kasama ang kanyang utusan. Lumakas sila patungi sa loob ng libingan. "Nagkasakit po ako, hindi ko masyadong nagpapasyalan ang libing. Ang sabi po ni Gobernador Gregorio, ipagpapagawa niya ng isang nitso. Pero bago ako nagkasakit, natamnan ko ang libing ng mga bulaklaking halaman. Nilagyan ko rin ng krus na ako mismo ang gumawa." Hindi sumagot si Francisco sa mga sinabi ng utusan. Muling nagsalita ang utusan, "Naroon po ang krus sa dakong iyon," may itinuturong sulok ang utusan. Maingat sa paglalakad si Francisco at ang utusan, iningatan at iniiwasan na matapakan ang mga puntod. Hinahanap nila ang puntod ng mga magulang ni Francisco. Natanaw nila ang sepulturero bilang pagbibigay galang. "Saan po, ginoong sepulturero, ang libing na may isang krus doon?" "Isang krus po bang malaki?" tanong ng bantay ng libingan. "Opo, malaki nga po," parang nabuhayan ng loob an
Si Don Julio ay kinikilalang siyang pinakamatalino sa San Lorenzo. Siya ay dating mag-aaral ng pilosopiya. Pero, hindi siya nakatapos. Pinahinto siya sa pag-aaral ng kanyang ina hindi sa dahilang wala silang gagastusin. Sa katunayan ay mayaman amg kanyang ina. Ang kayamanang iyon ang isang dahilan ng kanyang angking katalinuhan.Dahil nga matalino, pinangambahan ng kanyang ina ang anak ay makalimot sa Diyos. Kaya isang araw sinabi ng ina sa anak, "Mamili ka anak, magpapari ka o hihinto ka sa pag-aaral sa Kolehiyo de San Jose?" Mas pinili ng anak ang tumigil sa pag-aaral.Hindi nagtagal, ang lalaki ay nag-asawa. Pero, malas yata sa pag-aasawa dahil pagkaraan ng isang taon, siya ay nabalo.Kailangan niyang maglibang upang makalimot sa kanyang pangungulila. Nahilig siya sa pagbabasa ng aklat hanggang napabayaan niya ang kanyang kayamanan at unti-unting naghirap.Nang hapong iyon ay nagbabadya ang pagkakaroon ng masamang panahon. May m
Patuloy ang pagsungit ng panahon, bubuhos ang malakas na ulan at sinasabayan ng matinding kulog at kidlat. Sa kabila nito, patuloy ang tunog ng batingaw, parang dumaraing ang tunog ng kampanaryo. Ang dalawang batang nakasalubong ni Don Julio ay nasa ikalawang palapag ng kampanaryo. Magkatabing nakaupo at kapwa hawak ang lubid na ang dulo ay nakatali sa batingaw na nasa ikatlong palapag. Gulanit ang kanilang damit, larawan ng karalitaan. Ang matanda ay si Manuel at ang nakababata ay si Miguel. "Batakin mo ang lubid mo, Miguel," utos ni Manuel. "Natatakot ako kuya. Kung nasa bahay tayo hindi ako matatakot," sinabi ni Miguel. "Sa atin, hindi ako mapagbibintangang magnanakaw. Hindi papayag ang nanay, kung malalamang ako'y pinalo nila!" Dugtong pa ni Miguel, "Sana magkasakit ako para maalagaan ako ng nanay at hindi na makabalik sa kumbento at hindi nila ako mapalo, sana pati ikaw kuya, sabay na tayong magkasakit." "Wag, Mi