Si Don Julio ay kinikilalang siyang pinakamatalino sa San Lorenzo. Siya ay dating mag-aaral ng pilosopiya. Pero, hindi siya nakatapos. Pinahinto siya sa pag-aaral ng kanyang ina hindi sa dahilang wala silang gagastusin. Sa katunayan ay mayaman amg kanyang ina. Ang kayamanang iyon ang isang dahilan ng kanyang angking katalinuhan.
Dahil nga matalino, pinangambahan ng kanyang ina ang anak ay makalimot sa Diyos. Kaya isang araw sinabi ng ina sa anak, "Mamili ka anak, magpapari ka o hihinto ka sa pag-aaral sa Kolehiyo de San Jose?" Mas pinili ng anak ang tumigil sa pag-aaral.
Hindi nagtagal, ang lalaki ay nag-asawa. Pero, malas yata sa pag-aasawa dahil pagkaraan ng isang taon, siya ay nabalo.
Kailangan niyang maglibang upang makalimot sa kanyang pangungulila. Nahilig siya sa pagbabasa ng aklat hanggang napabayaan niya ang kanyang kayamanan at unti-unting naghirap.
Nang hapong iyon ay nagbabadya ang pagkakaroon ng masamang panahon. May mga kidlat na gumuguhit sa kalawakan. Ang simoy ng hangin ay mainit din. Babala ng isang paparating na unos.
Nasalubong niya malapit sa simbahan ang isang lalaki sa pananamit ay masasabing may sinasabi. May borlas ang mga tungkod nito. Sabi niya kay Don Julio: "Masaya yata kayo ngayon?"
"Totoo po ang sinasabi ninyo Kapitan, masaya po ako dahil may pag-asa po akong natatanaw," wika ni Don Julio.
"Ano po ang pag-asang iyon?" ani ng Kapitan.
"Ang unos po."
Ngumiti ang Kapitan, "Gusto po ba ninyong maligo?" ang may halong patuyang usisa ng Kapitan, kasabay ng tingin sa gusgusing kasuotan ng matanda.
"Maliligo ako? Hindi po lubhabg masama kung nakatitisod ako ng b****a. Ngunit naghihintay ako ng lalong mabuting bagay," ang pabiro ring pagsagot ni Don Julio, na may kaunting paghamak.
"Ano po kung gayon?"
"Iyan pong mga kidlat na papatay ng tao at susunog ng mga bahay!" ang wala nang birong sagot ng pilosopo.
"Bakit hindi pa pagkagunaw ng mundo ang hingin ninyo?"
"Lalo sigurong mabuti, Kapitan, para sa iyo at para sa akin. May sampung beses nang iminungkahi sa lahat ng bagong kapitan heneral na bumili ng panghuli ng kidlat o pararayos pero ako'y pinagtatawanan lamang nila. Sa halip, mga kwitis at paputok anf binibili nila at nagbabayad sila ng tagapagtugtog ng kampana pag kumikidlat at kumukulog. Hindi ba nila alam na batay sa karunungan ay mapanganib ang tumugtog ng kampana pag kumikidlat?"
Nang sandaling yao'y biglang-biglang dumagundong ang pagkalakas-lakas na kulog.
"Susmaryosep! Santa Barbarang mahal" namumutlang nagkurus ang kapitan kasabay ng isang pabulong na panalangin.
Humalakhak si Don Julio. Tumalikod at nagtungo sa simbahan.
Pagpasok ng simbahan ay nakita ni Don Julio ang dalawang batang lalaki na sasampuin at pipituhing taong gulang.
"Di ba kayo sasama sa akin, mga anak?" ang tanong niya. "Ipaghahanda kayo ng inyong ina ng isang pangkurang hapunan."
"Ayaw po kaming pauwiin ng sakristan mayor hanggang ikawalo ng gabi," tugon ng mas matanda. "Sana po makasisingil ako ng aking sahod upang maibigay sa aking ina."
"Eh, saan kayo pupunta ngayon?"
"Sa kampanaryo po, upang dupikalin ang kampana para sa mga kaluluwa."
"Aakyat kayo sa kampanaryo? Mag-iingat kayo! Huwag kayong lalapit sa mga kampana kapag kumukulog!"
Lumabas ng simbahan ang matanda. Payukong lumalakad patungo sa isang kakilalang nakadungaw.
"Magdaan muna kayo." Ang bati sa wikang Kastila mula sa kakilalang nakadungaw.
"Ano po ba ang binabasa ninyong iyan?" ani Don Julio sabay turo sa aklat na tangan ng kausap.
"Isa pong aklat ng pangkasalukuyan, "Ang mga Hirap sa Tiniis ng mga Banal na Kaluluwa sa Purgatoryo!'" sabi ng bumati.
Dumaan nga si Don Julio at habang pumapanhik ay sinasabi: "Ang may katha ng aklat na iyan, sa tingin ko'y talagang matalino."
Ang maybahay Don Vito at ang mga bata at magandang asawa nito na si Doña Teodora Viña ay magiliw na sumalubong kay Don Julio. Si Don Vito ay siyang tenyente mayor ng San Lorenzo.
"Nakita ba ninyo sa libingan ang anak ng namatay na si Don Alonzo Lorenzo, na kararating lamang mula sa Paris?"
"Opo, nakita ko po siyang bumaba sa karuwahe."
"Sinasabi pong hahanapin daw ang libing ng kanyang ama. Kaysakit siguro para sa kanya pag nalaman niya ang katotohanan."
Nagkibit balikat si Don Julio.
"Di ba kayo nag-alala sa nangyari?" ang tanong ng batang ginang.
"Alam ninyo marahil na ako'y isa sa anim na nakipaglibing kay Don Alonzo. Ako ang humarap sa Kapitan Heneral dahil ang lahat dito sa atin ay takot. Ang mga makapangyarihan ay nagsawalang-kibo sa kalapastanganang ginawa sa kanyang bangkay. Kung sabagay, para sa akin ay mas mahalagang bigyan-dangal ang isang mabuting tao habang siya'y buhay kaysa sa patay."
Sa kagustuhang baguhin ni Aling Marites ang paksa ng usapan, bigla niyang ipinasok ang tungkol sa purgatoryo.
Pero, sumagot si Don Vito "Hindi naman naniniwala si Don Julio aa purgatoryo."
"Hindi naman sa ako'y hindi naniniwala sa purgatoryo." sabi ni Don Julio. "Ang isiping hinggil sa purgatoryo ay mabuti, banal at makatuturan dahil sa paniniwala sa purgatoryo, naakay ang mga tao para magkaroon ng mabuti at malinis na pamumuhay. Dahil sa ang tao ay natatakot sa parusa sa purgatoryo. Ang kasamaan ay ang paggamit ng purgatoryo ng ilang alagad ng simbahan para makapanlamang."
Sa labas, ang mga nakatatakot na kidlat at nakabibinging kulog ay lalong tumitindi. Ang unos ay palakas nang palakas.
-hindi nasusukat ang tao sa kanyang pinag-aralan kundi sa kanyang malinis na kalooban.
Patuloy ang pagsungit ng panahon, bubuhos ang malakas na ulan at sinasabayan ng matinding kulog at kidlat. Sa kabila nito, patuloy ang tunog ng batingaw, parang dumaraing ang tunog ng kampanaryo. Ang dalawang batang nakasalubong ni Don Julio ay nasa ikalawang palapag ng kampanaryo. Magkatabing nakaupo at kapwa hawak ang lubid na ang dulo ay nakatali sa batingaw na nasa ikatlong palapag. Gulanit ang kanilang damit, larawan ng karalitaan. Ang matanda ay si Manuel at ang nakababata ay si Miguel. "Batakin mo ang lubid mo, Miguel," utos ni Manuel. "Natatakot ako kuya. Kung nasa bahay tayo hindi ako matatakot," sinabi ni Miguel. "Sa atin, hindi ako mapagbibintangang magnanakaw. Hindi papayag ang nanay, kung malalamang ako'y pinalo nila!" Dugtong pa ni Miguel, "Sana magkasakit ako para maalagaan ako ng nanay at hindi na makabalik sa kumbento at hindi nila ako mapalo, sana pati ikaw kuya, sabay na tayong magkasakit." "Wag, Mi
Madilim ang gabi. Himbing na himbing na at di masalimuot nang natutulog ang mga mag-anak na nag-ukol ng paggunita sa kanilang mga yumao. Ang ina nina Manuel at Miguel ay naninirahan sa labas ng bayan na may isang oras lakarin. Ang asawa ni Catalina na si Frederick ay isang lalaking walang puso at gahaman. Wala itonh inatupag kundi amg kanyang bisyo at pagsasabaong. Si Catalina naman ay nagmamalasakit buhayin ang kanilang mga anak. Bihira lang kung ito'y umuwi at kung magkita man ang mag-asawa lalong sakit ng kalooban ang dinaranas ni Catalina. Nang may maitustos sa masamang bisyo ng asawa, ibinenta nito ang kaunting alahas. Nang si Catalina ay wala nang maibigay siya ay pinagbuhatan na nito ng kamay. Dala ng malaking pagmamahal ay kahinaan ng loob, walang nagawa si Catalina kundi umiyak ay magtiis. Para sa kanya, ang lalaking ito ay ang kanyang Diyos at ang kanyang mga anak ay ang kanyang mga anghel. Lalo namang naghari-harian ang lalaki nang kanyang matalos ang malaki
Narating ni Manuel ang kanilang dampa. Laking gulat ni Catalina nang makita ang anak. May sugat sa noo si Manuel at hindi kasama si Miguel."Nasaan ang kapatid mo?" tanong ni Catalina."Naiwan po sa kumbento si Miguel," sagot ni Manuel."Naiwan? Bakit? Buhay ba siya? Buhay ba si Miguel?" ulit-ulit na tanong ni Catalina. Tumango lang si Manuel."Bakit ka may sugat sa ulo? Nahulog kaba?" Niyakap at hinagkan-hagkan ni Catalina si Manuel.Nagpaliwang si Manuel. "Kinuha ng sakristan mayor si Miguel. Sinabihan ako na hindi ako puwedeng umuwi kundi alas-diyes ng gabi. Dahil natatakot akong masyadong gabihin, tumakas ako sa kampanaryo sa pamamagitan ng lubid. Sinigawan ako ng guwardiya sibil ngunit hindi ako lunapit sa halip tumakbo ako upang makatakas. Binaril ako at nadaplisan sa noo.""Diyos ko," naibulong ni Catalina padasal, "Salamat at iniligtas ninyo ang anak ko."Kumuha siya ng tubig, suka at basahan upang maga
Tatlo ang misang karaniwang iniaalay sa mga kaluluwa ng mga yumao. Mag-iikapito ng umaga nang si Padre Pedro ay makatapos ng kanyanv huling misa. Kapansin-pansin ang kanyang pananamlay."Ang kura ay maysakit," ang puna ng mga manang. "Siya'y walang sigla di-tulad ng dati."Naghubad siya ng kanyang damit pangmisa nang walang imik. Lumabas ng sakristiya at saka umakyat sa kumbento. Naraan niya bago umakyat ng kumbento ang pito o walang babae at isang lalaki na nangakupo sa bangko. Ang mga manang at manong na ito ay naghihintay sa kanya para humalik ngunit hindi niya pinansin.May mahalagang sadya ang mga taong naghihintay na ito sa kanya. Gusto nilang ipaalam kay Padre Pedro kung sino ang nais nilang magsermon sa araw ng kapistahan ng San Lorenzo. Tatlo ang pinagpipilian nila: Sina Padre Ignacio, Padre Victor o si Padre Pedro.Nagpaparamihan sila ng mga nakamit na indulgencia. Nagpapaligsahan kung sino ang may mabisang paraan para makamit ito. Para sa
Si Francisco at ang guro ay nasa ibabaw ng isang talampas sa lawa nang sila ay magkita at mapag-usapan ang mga problema ng isang guro sa bayan ng San Lorenzo."Diyan po sa lawang iyan itinapon ang bangkay ng inyong ama na inanod ng tubig sa lakas ng ulan! Kami ni Tenyente Angeles ay dinala rito ng sepulturero.""Marami pong salamat," kinamayan ni Francisco ang guro."Wala po kayong dapat ipasalamat sa akin," sabi ng guro. "Ang nagawa ko lamang po ay makipaglibing samantalang napakalaki ng utang na loob ko sa inyonv ama," dugtong pa ng guro."Napakabait po ng inyong ama, napakalaki ng naitulong niya para sa ikasusulong ng edukasyon. Bukod sa mga gamit sa paaralan, binibigyan pa niya ng pera ang mahihirap na mag-aaral.Nag-alis ng sambalilo si Francisco, bahagyang tumingala sa pormang nagdarasal. "Sabi po ninyo tumutulong ang aking ama sa mga mag aaral ngayon po paano na ang mga bata?""Ginagawa po ng mga bata ang kanilang ma
Ang mga may kapangyarihan sa bayan at nayon ay nagkatipun tipon sa bulwagang pulungan ng tribunal. Mahaba at maluwang ang pulungan. May mga larawang nakasabit sa dingding. Ang bulwagan ay nakadekorasyon ang larawan ng Hari ng España na nakasabit sa pader. Sa ilalim ng larawan naroon ang isang upuang parang trono ng hari. Sa harap ng naturang upuan ay may isang mahabang mesa na sa magkabilang panig nakahanay ang mga upuan at bangko. Sa paligid ng hapag ay nakaupo na at nag uusap usap ang mga miyembro ng dalawang partido ng bayan. Ang dalawang partidong ito sa anumang pagpupulong ay hindi na nagkasundo. Ang partido Conservado na binubuo ng mga matatanda, at ang partido Liberal na kinabibilangan ng mga kabataan. Dahil sa kalakarang iyon, syempre magkahiwalay ang dalawang grupo maging sa pag-uusap. "Nakapagdududa at nakakawala ng tiwala ang ikinikilos ng kapitan" sabi ni Don Vito sa kanyang mga kaibigan, si Don Vito ang tenyente mayor at leader ng lapiang Liberal. "Tila gusto ng
Nang malaman ni Catalina mula sa kusinero ng kura na wala si Miguel sa kumbento agad-agad na umalis siya. Patakbo siyang umuwi, gulo ang isip at hindi alam kung ano ang gagawin upang mailigtas ang kanyang mga anak.Kinausap niya ang sarili, "Hinuli na kaya si Manuel? Nasaan ang kaawaawa kong si Miguel?"Sa hindi kalayuan, natanaw ni Catalina ang mga guwardiya sibil na tila galing na sa kanyang bahay, hindi kasama ang ainuman sa kanyang dalawang anak."O, kay buti nila!" naibulong ni Catalina sa sarili. Alam ni Catalina kung gaano kabagsik at kawalang-puso ang guwardiya sibil. Hindi iginagalang ng mga iyon ang mga mayayaman, sila pa kayang pulubi? Bumalik ang kanyang tiwala sa mga ito, sinalubong niya, bakit hindi yata siya pinansin at tila hindi siya nakita.Ngunit hindi pa siya naka lalayo ay narinig niya ang tinatawag siya. Hindi niya pinansin kunwari wala siyang narinig. Muli siyang tinanong at may kasama nang pagmumura."Wag kang ma
Tatlong araw ang lumipas, tatlong araw at tatlong gabing iniukol ng San Lorenzo sa paghahanda sa nalalapit na kapistahan ng bayan.Samantalang kinapansinan naman si Padre Pedro ng pagbabago sa mga inuugali nito na kanilang labis na pinagtatakhan. Sabi nga ng kanyang mga kinukumpisal, "Ang pari ay madalas natitigilan kapag nagmimisa, di na nakikipagkuwentuhan sa kanila pagkatapos ng misa di tulad nang dati at siya ay nangangayayat at tila namamanglaw." Pero ang lalong nag palala sa sabi-sabi ng mga tao ay ang kapansin-pansin na pagliliwanag ng kumbento sa mga gabing si Padre Pedro ay dumadalaw sa bahay nila Felicidad.Lalong lumala ang alingasngas ng kaguluhan nang dumating si Francisco pagkaraan ng ikatlong araw mula sa kabisera ng lalawigan. Ang binata ay lulan ng isang karwaheng tumigil sa tapat ng bahay ng kanyang kasintahan. Nagkita at nagbatian sina Francisco at Padre Pedro na noon ay patungo rin sa tahanan ng dalaga.Ilang sandali pa ay nag-uusap na ang ma